به نقل از «فارس»

تمدن در گذار سایبری/ گذشته تمدنی و دامنه جهانی تمدن اول اسلامی

تاریخ انتشار: ۱۸ آبان ۱۴۰۱ | کد خبر: ۳۶۳۷۶۹۱۷

اردوان مجیدی

در سلسله یادداشتهائی، به تحلیل ابعادی از تحول و چالشهای تمدن سایبری و گذار از آن می‌پرداختیم. این نهمین یادداشت از این مجموعه است.

پس از اشاره‌ای مقدماتی به برخی ابعاد و مسائلی که در تمدن سایبری با آن مواجهیم، دریادداشت هشتم، تلاش کردیم تا ماهیت تمدن را کمی بهتر بشناسیم. در ادامه سعی می کنیم نگاهی بسیار اجمالی به چند تمدن محوری گذشته که در تحلیل تمدن گذار سایبری موثر است، داشته باشیم.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

در این یادداشت، به تمدن اول اسلامی می پردازیم.

 

دامنه جهانی تمدن اول اسلامی

بشر از ابتدای خلقت، تحقق چندین تمدن را تجربه کرده است. بخشی از این تمدنها در یک سرزمین مشخص چون بین النهرین، مصر و هندوستان، به صورت محلی ایجاد شدند. اما برخی از آنها در پهنه زمین گسترده شدند. پس از گسترش جهانی تمدن ایران باستان در خاورمیانه، و تمدن روم در بخشی از اروپا، مهمترین گسترش وسیع و جهانی تمدنی را می‌توان در تمدن اول اسلامی مشاهده کرد.

تمدن اول اسلامی نزدیک به 700 سال، بخشهای مهمی از جهان را فرا گرفت، و تمدنهای بعدی خود را به شدت تحت تاثیر قرار داد.

 

تمدنی که نزدیک به 700 سال، بخشهای مهمی از جهان را فرا گرفت، و تمدنهای بعدی خود را به شدت تحت تاثیر قرار داد.

شهر مکه و کعبه ابراهیمی، قبل از بعثت - آرایه فیلم محمد رسول الله، ص، ساخته مجید مجیدی

تمدن ابراهیمی (ع)، نظام و مولفه هائی ساده و البته بنیادین بود، که مولفه های تمدنی اولیه را دربرداشت. این نظام در تمدن نبوی (ص) شکل تکامل یافته تری پیدا کرد. و همین اتفاق در تمدنهای بعدی نیز افتاد.

مدینه النبی صلی الله علیه و آله (از قدیمی ترین تصاویر در دسترس)

تمدن نبوی (ص) با تشکیل تدریجی ساختار حکمرانی و نظامهای حکومتی و اجتماعی، بخصوص با رویکرد نهادی و اجتماعی، در حوزه های مختلف شکل گرفت. از نظام قضاوت، دفاعی، تعلیم و تربیت، تا فرمانداری و سیاسی. این نظامها به تدریج کامل‌تر و مفصل‌تر شد.

 در سال 17 هجری، شهر بصره به عنوان یک شهر نظامی، اولین شهر تمدن اسلامی بود که ساخته شد. پس از جنگ و تصرف قرارگاه مرزی ایرانیان در این نقطه، در سال 14 هجری، مدتی اردوگاه نظامی لشگریان اسلامی در آنجا برقرار شد، و پس از آن، تصمیم به ساخت یک شهر در آن موقعیت گرفته شد.

شهر بصره به عنوان یک شهر نظامی، اولین شهر تمدن اسلامی بود که ساخته شد.

 

این شهر در موقعیت راهبردی در نقطه ارتباطی بین حجاز، عراق و خلیج فارس قرار داشت. به یک قول، نام بصره، معرب عبارت ”بس‌راه“ فارسی بوده است، که احتمالا چیزی معادل عبارت ”چندراه“  کنونی است.[1] در سال 17-19 هجری، تنها 6 ماه پس از شروع ساخت بصره، برای پشتیبانی نظامی و مستقر کردن نظامیان، شهر کوفه ساخته شد.

مدینه النبی صلی الله علیه و آله

پس از سقوط امویان و به حکومت رسیدن عباسیان، شهر بغداد در ترکیبی کاملا متفاوت، به صورت مدور، و با یک طراحی پیشرفته، در دایره‌ای به قطر دو کیلومتر ساخته شد. به گونه ای که دارالخلافه در مرکز آن، و اطراف آن را نخلستانها و باغها و نیز مراکز نظامی در دایره مرکزی تشکیل می دادند.

شهر بغداد در ترکیبی کاملا متفاوت، به صورت مدور، و با یک طراحی پیشرفته، در دایره‌ای به قطر دو کیلومتر ساخته شد.

 

سپس در دو حلقه مدور، محلات شهر ساخته شد. دیوارها دارای تاسیسات نظامی و حفاظتی ویژه ای بود، و معماری پیشرفته ای داشت. چهار خیابان متقاطع، چهار دروازه شهر به سوی خراسان، بصره، کوفه و شام را به مرکز آن متصل می کرد (شکل) این شهر دارای تاسیسات پیشرفته شهری و دفاعی بود.  این شهر در سال 636 ه.ش. با حمله مغول به کلی نابود شد. شهر کنونی بغداد بر ویرانه های این شهر ساخته شده، و آثار شهر مدور تقریبا به کلی محو شده است. (خاتمی و جلالی، 99)

ساخت شهرهائی نظیر بصره، کوفه و بغداد، با اراده، برنامه ریزی، و طراحی از پیش تعیین شده انجام شد.

 

در عین اینکه توسعه شهرهائی نظیر مدینه النبی (ص) و مکه، در شکل گیری تمدن اسلامی به صورت توسعه طبیعی شهری اتفاق افتاد، ساخت شهرهائی نظیر بصره، کوفه و بغداد، و شهرهای متعدد دیگری از جمله سامرا، موصل، قیروان، فسطاط، قاهره، پس از گسترش سیاسی- نظامی، با اراده، برنامه ریزی، و طراحی از پیش تعیین شده انجام شد (فیرحی، 88).

شهر گرد بغداد (منبع: https://www.theguardian.com/cities/2016/mar/16/story-cities-day-3-baghdad-iraq-world-civilisation )

هر چند شکل گیری شهری مدینه النبی (ص) به عنوان اولین پایتخت و مرکز حکومت اسلامی را می توان اولین اقدام شهرنشینی در این تمدن دانست. اما ساخت شهرهائی نظیر بصره و کوفه، به عنوان اولین شهرهای ساخته شده بصورت هدفدار از ابتدا در تمدن اسلامی، آن هم فقط در چند سال اول شکل گیری این تمدن، نشانه بلوغ سریع تمدنی است، که شاید در هیچ یک از تمدنهای دیگر بشری، با این سرعت قابل مشاهده نباشد.

پس از هجرت ، تغییرات بافت فرهنگی جامعه نسبت به فرهنگ جاهلیت، با شدت اتفاق افتاده

 

طی 11 سال حیات پر برکت نبی اکرم صلی الله و علیه و آله، پس از هجرت به مدینه النبی صلی الله علیه و آله، تغییرات بافت فرهنگی جامعه نسبت به فرهنگ جاهلیت، با شدت اتفاق افتاده، و فرهنگ جامعه مدینی النبی صلی الله علیه و آله، با گذشته آن قابل مقایسه نیست[2]. طی فقط 17 سال از هجرت و آغاز شکل گیری بافت حکومتی و حاکمیتی در مدینه، اولین شهرها به صورت سفارشی و هدفدار ساخته شده است. ظاهرا سرعت و حتی عمق شکل گیری تمدنی این تمدن (البته با پشتوانه تمدن ابراهیمی (ع))، حتی در مقایسه با سرعت شکل گیری تمدن سایبری که در ادامه این یادداشتها از آن صحبت خواهیم کرد، سریعتر بوده است.

سرعت و عمق شکل این تمدن حتی در مقایسه با تمدن سایبری سریعتر بوده است.

توسعه تمدن اول اسلامی فقط با توسعه جغرافیائی کشورهای تابع و ساخت شهرها اتفاق نیافتاد. پیشرفت و تکامل علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حکومتی وسیعی در این دوران رخ داد، که با دیدی منصفانه، شکل گیری تمدنهای بعدی، مرهون پیشرفتهای این تمدن، و سرایت آن به تمدنهای بعدی بوده است. بیت الحکمه، کتابخانه عظیمی در بغداد، از کتابها به زبانهای مختلف، در دوره بین سالهای 132، تا زمان سقوط بغداد توسط مغولها در 656، نمونه‌ای از ابعاد بافت تمدن اول اسلامی را نشان می‌دهد.

شکل گیری تمدنهای بعدی، مرهون پیشرفتهای این تمدن، و سرایت آن به تمدنهای بعدی بوده است.

 

این نهاد، بیش از یک کتابخانه، مؤسسه‌ای علمی، فرهنگستان، و دانشگاهی بود، که از یک سو مرکز ترجمه کتابهای متعددی بود که از نقاط و کشورهای مختلف، جمع آوری می شد، و بواسطه آن نهضت ترجمه دانش در آن دوران شکل گرفت. اما ماموریت اصلی آن، فراهم کردن زمینه های جذب و مهاجرت دانشمندان از کشورهای مختلف، و نشان از بنیادهای فرهنگی و علمی این تمدن بود. تمدنی که از یک سو وارث علمی تمدنهای پیشین در ایران، یونان، اسکندریه، هندوستان، و چین، و از سوی دیگر پایه گذار علمی تمدنهای بعدی در دوران رنسانس و عصر صنعتی و فراصنعتی شد. دارالعلم قاهره، کتابخانه رصدخانه مراغه، و کتابخانه ربع رشیدی در تبریز، نمونه های دیگری نظیر بیت‌الحکمه در این دوران تمدنی محسوب می شوند.[3] دانشگاههای متعدد نظیر نظامیه بغداد، بیمارستانهای متعدد، و اکتشافات، اختراعات و صنایع مختلف که بسیاری از آنها، شالوده صنایع تمدنهای بعدی را تشکیل داده است، همه نشان از ابعاد گوناگون تمدن اول اسلامی است[4].

جغرافیای حکومت و تمدن اسلامی اول (منبع: وبگاه دفتر نشر فرهنگ اسلامی به نقل از (زورق، 94) و (زورق، 90))

دامنه حکومت اسلامی در دورانهای مختلف، به صورت نفوذ سخت (تسلط حکومتی و جنگ)، تا محدوده کنونی مصر، لیبی، الجزایر، اسپانیا از سمت غرب، آفریقا از جنوب، و تا محدوده افغانستان و تاجیکستان و پاکستان و هندوستان در شرق گسترده شد[5].

دامنه نفوذ نرم آن، محدوده وسیعتری را در بر می‌گیرد.

 

البته دامنه نفوذ نرم آن، با تاثیر گذاری فرهنگی در نیمه شمالی آفریقا، هندوستان، و نیز تاثیرات غیر مستقیم در تمدن اروپائی، محدوده وسیعتری را در بر می‌گیرد.

شهر، گردش روزمره امور، تجارت و کسب و کار، و زندگی مردم، در تمدن اسلامی اول

ابن خلدون در کتاب مقدمه خود، تحلیل می کند که چگونه خوی و فرهنگ قبیله‌ای و بافت اجتماعی اعراب آن دوران، با دین اسلام، و تعلیمات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، چنان متحول شده است، که زمامداری شکل گیری و توسعه تمدنی اینچنین را بر دوش گرفته‌اند[6].

افول این تمدن به واسطه عدول از دین، بازگشت به عقب، و بروز خصوصیات باقی مانده از جاهلیت، رخ داد.

 

و البته افول این تمدن نیز به واسطه همان ویژگیها، عدول از دین، بازگشت به عقب، و بروز خصوصیات باقی مانده و نهادینه شده از جاهلیت، رخ داد؛ زمانی که کشور گشائی و کسب غنائم و خراج، قدرت طلبی و جنگ قدرت، و رفاه طلبی و خوش گذرانی، ماهیت توسعه تمدنی اسلامی را تحت الشعاع خود قرار داد[7].

آناتومی انسان و سیستم گوارش – نسخه خطی کتاب قانون در طب ابن سینا

افول تمدن اول اسلامی، علاوه بر عوامل درونی فوق الذکر، به صورت ظاهری از یک سو با غلبه بربریت (ضد تمدن) مغولها صورت گرفت، و از طرف دیگر با جنگهای صلیبی و بربریت قرون وسطای اروپائی. اما جایگزین جهانی تمدن اسلامی اول، با کشمکشی در حوزه های مختلف، از سقوط و بروز امپراطوری های عثمانی و بیزانس، به تمدن اروپائی در عهد رنسانس واگذار شد.

اسطرلاب ایرانی - سده سوم هجری (ساخته ابواسحاق ابراهیم (بن محمد) بن حبیب بن سمرة بن جندب بغدادی فزاری - موزه تاریخ علم کمبریج - صفحه گرد کوچکتر دارای ۱۳ میخچه یا پیکانک کمانی شکل، جهت و اشاره پیکانک‌ها، موقعیت درخشان‌ترین و روشن‌ترین ستاره‌ها، نام ستاره‌ها در پایین هر پیکانک حک شده‌است. صفحه گرد بزرگتر به وسیله خطوط هماهنگ ترسیم شده‌است)

****

در سلسله یادداشتهائی در مورد تمدن در گذار سایبری، به تحلیل گذشته تمدنی رسیدیم. در این یادداشت، اشاره‌ای اجمالی به تمدن اسلامی اول و دامنه جهانی آن کردیم. در یادداشتهای بعدی، به تمدنهای بعدی خواهیم پرداخت تا زمینه های شکل گیری تمدن سایبری و گذار از آن را دنبال کنیم. ان شاء الله. الحمد لله رب العالمین.

پی نوشتها

[1] - در این مورد نگاه کنید به دایرة المعارف تشیع، ج 3، ص 262 به بعد- بصره، دانشنامه اسلامی- بصره (بصرهhttps://wiki.ahlolbait.com/) و ویکی شیعه - بصره (بصرهhttps://fa.wikishia.net/view/ ).

[2] - در مورد مولفه های تحول فرهنگی در جامعه نبوی (ص) از جمله نگاه کنید به (جان احمدی، 85) و (فرخی، 93).

[3] - در مورد دارالحکمه و دارالعلم از جمله نگاه کنید به (رضائی، 90)، (رفیعی،92)، (زرین کوب، 48) و (چلونگر، 83). همینطور در مورد نقد این دیدگاه نگاه کنید به (یادداشت دایره المعارف اسلامی، 96).

[4] - در این موارد از جمله نگاه کنید به (زرین کوب، 48) و (نصر، 99)؛ همینطور در مورد نقد برخی از دیدگاههای مطرح شده نگاه کنید به (کینگ و گمینی، 95).

[5] - نمونه‌ای از مناطق تابعه و میزان خراج هر یک را می توانید در (ابن خلدون، 82)، ص 341 تا 350، مشاهده کنید.

[6] - (ابن خلدون، 82)، ص 225 تا 304.

[7] - همان، ص 304 تا 336.

منبع: فارس

کلیدواژه: تمدن سایبری تمدن ماهیت تمدن تمدن اسلامی تمدن اسلامی اول شهرهای اسلامی بیت الحکمه النبی صلی الله علیه و آله تمدن اسلامی اول تمدن اول اسلامی شکل گیری تمدن نگاه کنید تمدن سایبری مدینه النبی جهانی تمدن اولین شهر ساخته شد النبی ص

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.farsnews.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «فارس» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۶۳۷۶۹۱۷ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

امام صادق (ع) بنیانگذار تمدن نوین بشری

به گزارش خبرگزاری صداوسیما کیش، حجت‌الاسلام مرتضی ادیب‌یزدی در مراسم سالروز شهادت امام صادق (ع) در مصلی کیش و در جمع عزاداران با تشریح تلاش‌ها و مجاهدت‌های امام صادق (ع) در مسیر توسعه و نشر ارزش‌های تشیع و دین مبین اسلام، گفت: پس از شهادت حضرت امام حسین (ع) امامان بزرگواری همچون امام سجاد (ع)، امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) با دعا، نشر علوم و تربیت اندیشمندان و دانشمندان متعدد سعی و تلاش کردند انحراف در دین را که نتیجه آن شهادت امام حسین (ع) بود اصلاح کنند و تربیت هزاران شاگرد و مبلغ دینی ثمره تلاش‌های آنان بود.

وی افزود: دوران امام صادق (ع) به دلیل فضاسازی مناسبی که در زمان امام محمدباقر (ع) ایجاد شده بود تبدیل به دورانی شد که از همه ادیان برای علم اندوزی به شهر مدینه و محضر امام صادق (ع) می‌آمدند و امام هم تلاش می‌کرد با هدفدار کردن آموزش‌های خود اسلام ناب محمدی و سیره و سلوک حضرت علی (ع) را به شاگردانش بیاموزد.

دبیر جامعه مبلغین تهران، تلاش‌های امام صادق (ع) برای تربیت پانزده هزار شاگرد و نشر علوم متعدد را سرآغازی برای تمدن نوین بشری عنوان کرد که دانش امروزی وام دار این دانش‌ها و علوم اسلامی زمان آن حضرت است.

حجت الاسلام مرتضی ادیب یزدی بیداری جامعه اسلامی و بازگرداندن آن به مسیر صحیح ارزش‌های اسلامی از مسیر توسعه علوم را مهمترین راهبرد دوران زندگی امام صادق (ع) دانست و گفت: به همین دلیل است که امام صادق (ع) را رئیس مذهب جعفری می‌دانند که احیای مکتب شیعه وام دار ایشان است.

وی با عنوان اینکه در دوران امام صادق (ع) دشمنان از هر تلاشی برای جلوگیری از تربیت شاگردان و زدودن چهره اسلام واقعی از خرافه و شرک فروگذار نکردند، گفت: به گفته رهبر معظم انقلاب اسلامی امروزه هم گروه‌هایی تلاش می‌کنند ارزش‌های اسلامی را سست کرده و به اسلام ضربه وارد سازند که موضوع حجاب هم یکی از این موضوعات است.

دبیر جامعه مبلغین تهران افزود: عده‌ای با برنامه ریزی و توطئه می‌کوشند جامعه را به سمت غرب گرایی، لودگی و بی شرمی ببرند که باید هوشیار بود و در دام ان‌ها گرفتار نشد.

حجت الاسلام مرتضی ادیب یزدی با اشاره به اینکه این انقلاب و نظام ثمره خون شهدای بسیاری است و امروز در مقابل خانواده شهدا وظیفه داریم پاسدار ارزش‌های اسلامی باشیم، تاکید کرد: در کیش هم با وجود ساکنان ولایی و ارزشی که حضور دارند، باز هم عده‌ای از بیرون تلاش می‌کنند چهره این جزیره را که پیشانی گردشگری کشور محسوب می‌شود، خدشه دار کنند و هم بر مردم و هم بر مسولان جزیره لازم است تا در مقابل این تحرکات ایستادگی کنند.

وی تبیین و تشریح ابعاد قیام عاشورا و بیان دستاورد‌های ائمه معصومین علیهم السلام همچون امام صادق (ع) را موضوعی مهم در مسیر معرفی درست اسلام و تشیع عنوان کرد.